اسطرلاب،کهن ترین وسیله علم نجوم
اسطرلاب وسیله ای نجومی است که اولین بار به دست دانشمند یونانی (( هیسپارک )) ساخته شد .پس از گرویندن دانشمندان مسلمانان ایرانی به علم نجوم این وسیله بهبود یافته و به آن شکل کاملتری بخشیده شد.
نخستین دانشمند مسلمان که اسطرلاب ساخت و از آن استفاده کرد ابراهیم بن حبیب بن فزاری است طى یک هزار سال بعد، منجمان مسلمان هزاران اسطرلاب ساختند و صدها کتاب و مقاله دربارة آن نوشتند تعداد اندکی از اسطرلابهایى که تاکنون باقى مانده‌اند، مربوط به دوران شکوفایى دانش نجوم در جهان اسلام، یعنى سده‌های 9-15م9/-3 ق و شماری بیشتر مربوط به سده‌های بعد است. نوآوریهای عمده در ساخت اسطرلاب، طى همین دوران صورت گرفته است؛ چنانکه برخى گفته‌اند: اخترشناسان جهان اسلام در همین سده‌ها دانش نجوم را به چنان اوجى رساندند که تا قرنها پس از آن برای دانشمندان هیچ ملتى دست یافتنى نبود. از اسطرلابهای قدیم یونان نمونه‌ای به جا نمانده است؛ اما مسلمانان پس از آشنایى با این ابزار هزاران اسطرلاب ساختند که از آن میان شاید در حدود 800 نمونه باقى مانده باشد. در مجموع، اسطرلابهایى که در ایران، یا به دست صنعتگران ایرانى ساخته شده، در دقت هندسى و زیبایى بسیار برتر از اسطرلابهای ساخت دیگر اقوام تشخیص داده شده‌اند. دقت و صحت اسطرلابهای ساخت ایرانیان، بیشتر به این علت است که این اسطرلابها به دست خود اخترشناسان ایرانى و یا زیر نظر آنها ساخته مى‌شده‌اند.
با آن که معمولا گفته می شود اسطرلاب یک واژة یونانی است، اما بسیاری از دانشمندان،هم چون حمزة اصفهانى ترکیب ستاره‌یاب را نقل کرده و اسطرلاب را معرب آن شمرده است، آن را نامی ایرانی دانسته‌اند و معتقدند اسطرلاب در فارسی دری به معنی ستاره‌یاب است. طبق این نظر، اسطر همان ستاره یا star است و واژه ستاره‌یاب در عربی تبدیل به اسطرلاب شده و در انگلیسی Astrolabe.
اسطرلاب شاه سلطان حسین صفوی بدون شک زیباترین و دقیق ترین اسطرلابی است که می توان نام برد.این اسطرلاب هم اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می شود. احتمالاً کهن‌ترین اسطرلابى که تاکنون باقى مانده، در 374ق/984م به دست دو برادر اصفهانى به نامهای احمد و محمد بن ابراهیم در اصفهان ساخته شده است. این اسطرلاب که به رغم کهنگى، مهارت سازندگانش را به خوبى نشان مى‌دهد، در موزة اشمولین آکسفرد نگهداری مى‌شود( بیشتر آنچه از اسطرلابهای کهن باقى مانده است، در موزه‌های بزرگ اروپا به ویژه در انگلستان، اسپانیا، ایتالیا نگهداری مى‌شود.)
از مجموع 165 اسطرلاب کهن مربوط به مشرق زمین که با دقت موردبررسى قرار گرفته‌اند، 65 نمونه ساخت ایرانیان، 27 نمونه ساخت مسلمانان هندوستان، 8 نمونه ساخت هندوان، 21 نمونه ساخت عربها (یعنى مصریان، سوریان و عراقیان)، و 42 نمونه ساخت صنعتگران اسپانیا و مسلمانان شمال افریقا و دو نمونه ساخت یهودیان است. به طوری که ملاحظه مى‌شود در این فهرست ایرانیان در رأس قرار دارند. طی هزار سال گذشته،کتاب های متعددی درباره اسطرلاب به زبان فارسی و عربی نوشته شده،کتاب های «معرفة الاسطرلاب» از محمد بن ایوب طبری(نیمه دوم قرن پنجم ه.ق)،«استیعاب» اثر ابوریحان بیرونی (قرن پنجم ه.ق) و «بیست باب» از خواجه نصیرالدین طوسی (قرن هفتم ه.ق) از آن جمله اند.
اسطرلاب دارای اجزاء مختلفی است که اسامی خاصی دارند اینک بنقل آنچه در کتاب بیست باب اسطرلاب نصیرالدین طوسی در مورد اسامی اجزاء اسطرلاب آمده میپردازیم : ((آنچه در دست گیرند و اسطرلاب را از آن آویزند آویز یا علاقه گویند و آنچه علاقه درآنست آنرا حلقه و آنچه حلقه در وی است عروه خوانند و بلندی که عروه بر آن میخ شده آنرا کرسی گویند و آنچه کرسی بدو بسته شده صفحه‌ها و عنکبوتها در اندرون وی جای گرفته آنرا حجره یا ام گویند. در روی تمام صفحات صفحه‌ایست مشبک که آنرا عنکبوت شبکه می‌خوانند. میخی که بر مرکز عضاده و حجره و صفحه‌ها و عنکبوت بگذرد آنرا قطب خوانند و بر دو طرف عضاده دو قطعه قائم است آن دو را دفتان خوانند و هر یکی را بالانفرات لبسنه گویند و در هر یکی از آن دو لبسنه سوراخی است که آنرا ثقبه ارتفاع نامند . آنچه قطب بر آن استوار گردد فرس خواندند و حلقه‌ای که در زیر فرس بود تا فرس از سطح عنکبوت مرتفع شده باشد آنرا پشیزه و فلز خواندند و آنکه عنکبوت را بدان می‌گردانند آنرا مدیر یعنی دوردهنده نامند . در حجره هفت یا پنج یا سه صفحه نهاده بود و آن جهت شهرهای مختلف میباشد در بعضی اسطرلابها صفحه‌ایست اضافی که آنرا آفاقی خوانده‌اند)).
با اسطرلاب می توان ارتفاع ستاره ها، ماه و خورشید را تعیین کرد، هم چنین اسطرلاب،نمودارها و صفحاتی دارد که تعیین مکان خورشید و ماه و سیارات را نسبت به ستاره های ثابت و تعیین زمان را ممکن می کند علاوه بر آن از اسطرلاب برای تعیین محاسبات نجومی استفاده می‌کردند.دانشمندان به تدریج در تجهیز و تکمیل آن کوشیدند، بدین ترتیب علاوه بر آنکه فاصله خورشید با زمین و ماه و دیگر ستارگان را بوسیله استرلاب تعیین کردند، توانستند از این وسیله در موارد زیر هم استفاده کنند: تعیین ساعات شب و روز ، اندازه گیری ارتفاعات کوهها و عمق دریاها ، تعیین طول نصف‌النهار و مدارها و خط استوا ، تعیین قبله و وقت صبح و ظهر و شب ، معین کردن درجات پهنا و درازی زمین ، تعیین مسیر ستارگان، نمایش آسمان در لحظه دلخواه، محاسبه زمان طلوع و غروب اجرام آسمانی در زمان دلخواه، تعیین طول روز و طول شب.یکی دیگر از کاربرد‌های اسطرلاب در زمان‌های گذشته طالع بینی بوده‌است،قدیمیان اعتقاد داشتند که صورت فلکی ای که در لحظهٔ تولد هر کس، در حال طلوع است، صورت فلکی طالع آن فرد است. آنها برای هر یک از آن صورت فلکی‌ها خصوصیاتی را در نظر گرفته بودند که همان خصوصیات فرد بودند به کمک اسطرلاب به راحتی می‌توان صورت فلکی طالع هر فرد را، با دانستن موقعیت خورشید در آن لحظه، مشخص کرد.
